‘अरे देवा, हे काय झालं…’ ऑपरेशन ब्लू स्टारनंतर इंदिरा गांधींच्या तोंडून बाहेर पडले हे शब्द, जाणून घ्या कसा लागला निकाल, काय आहे संपूर्ण कहाणी

1977 च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत पराभव झाल्यामुळे इंदिरा गांधींना पंजाब प्रांतातही जबरदस्त पराभवाला सामोरे जावे लागले. पंजाबमध्ये प्रकाशसिंग बादल यांच्या नेतृत्वाखालील अकाली दलाचे सरकार आले, या पराभवातून मुक्त होण्यासाठी काँग्रेसने सात वर्षांत पंजाब वगळता संपूर्ण देशात उलथापालथ घडवून आणलेल्या माणसाचा अवलंब केला. ऑपरेशन ब्लू स्टार या गोंधळाचा परिणाम होता, ज्याने भारतीय राजकारणाची दिशा बदलली. ‘ऑपरेशन ब्लू स्टार’ भारताच्या इतिहासातील एक घटना ज्याला इंदिरा गांधींच्या मृत्यूची स्क्रिप्ट म्हटले जाते, जी इंदिरा गांधींनी स्वतः कुठेतरी लिहिली होती. आज या घटनेला ३३ वर्षे पूर्ण झाली आहेत. त्याच ऑपरेशन ब्लू स्टारचा आज वर्धापन दिन आहे. या दिवशीच जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले यांच्या मृत्यूने ऑपरेशन ब्लू स्टारचा अंत झाला. कोण आहे भिंद्रनवाले आणि ऑपरेशन ब्लू स्टारने देशाच्या राजकारणाची दिशा कशी बदलली हे जाणून घेऊया.

भिंद्रनवाले दहशतवादाचा मार्ग निवडतील, असे वाटले नव्हते.

१९७७ मध्ये जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले यांना ‘दमदमी टकसाल’ या शीख धर्माच्या धर्मप्रसाराची मुख्य शाखा म्हणून जथेदार बनवण्यात आले. त्या काळात भिंद्रनवाले पंजाबच्या राजकारणात मोठा चेहरा बनले होते. आता अकालींना मात देण्यासाठी त्यांना पंभाजच्या राजकारणात प्यादे बनवण्यात आले आणि हे काम ग्यानी झैलसिंग आणि संजय गांधी यांनी चोख पार पाडले. पण भिंद्रनवाले अडचणीत आले. ज्येष्ठ पत्रकार कुलदीप नायर यांनी त्यांच्या ‘बियॉन्ड द लाइन अॅन ऑटोबायोग्राफी’ या पुस्तकात लिहिले आहे की, संजय गांधी यांनी भिंद्रनवाले यांना पैसे देण्याचे मान्य केले आहे. मात्र, भिंद्रनवाले दहशतवादाचा मार्ग निवडतील याची त्यांना कल्पना नव्हती.

1980 च्या निवडणुकीत इंदिरा गांधींना दणदणीत विजय मिळाला. लोकसभेच्या ५२९ जागांपैकी काँग्रेसला ३५१ जागा मिळाल्या. ग्यानी झैल सिंग यांना पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी गृहमंत्री केले होते. पंजाब विधानसभा निवडणुकीतही काँग्रेसने अकाली दलाचा पराभव केला. दरबारा सिंग यांना पंजाबचे मुख्यमंत्री करण्यात आले. पंजाबमधील पराभवानंतर अकाली दल आपल्या जुन्याच मुद्द्यावर गेला. 1973 च्या अनंतपूर साहिब ठरावावरून ज्ञात असलेला मुद्दा. ज्यामध्ये चंदीगड आणि नद्यांच्या पाणीवाटपाबाबत एकतर्फी मागणी करण्यात आली होती. अकाली आणि दरबारा सिंग सरकारमध्ये अशी भांडणे सुरू होती की पंजाबचे राजकारण भाषा आणि धर्माच्या तावडीत अडकले. तो जनगणनेचा काळ होता आणि लोकांना त्यांच्या धर्म आणि भाषेबद्दल विचारले गेले. याच काळात पंजाब केसरी या वृत्तपत्राने हिंदीबाबत मोहीम सुरू केल्याने वातावरण आणखीनच चिघळले. भिंद्रनवालेसह हिंदी मोहिमेमुळे कट्टर शीख संतापले.

पंजाबला वेगळा देश करण्याची मागणी जोर धरू लागली

दरम्यान, 9 सप्टेंबर 1981 रोजी सशस्त्र लोकांनी पंजाब केसरीचे संपादक लाला जगत नारायण यांची गोळ्या झाडल्या. याचा ठपका जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले यांच्यावरही आला. लाला जगत नारायण यांच्या हत्येनंतर भिंद्रनवाले यांना १५ सप्टेंबर रोजी अमृतसर येथील गुरुद्वारा गुरुदर्शन प्रकाश येथून अटक करण्यात आली होती. मात्र पुराव्याअभावी जामीन मिळाला. भिंद्रनवालेवर राजकारण चालू होते की पंजाबला वेगळा देश बनवण्याच्या मागणीने जोर पकडला. हिंसाचार आणि रक्तपात वाढत होता. सुटकेनंतर भिंद्रनवालेही गोंधळात पडले होते. दरम्यान, एशियाड गेम्स 1982 च्या नोव्हेंबर आणि डिसेंबर महिन्यात दिल्लीत होणार होते. ज्याच्या निषेधार्थ जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले यांनी निषेधाच्या घोषणा दिल्या. आता सुरक्षेच्या नावाखाली दीड हजार लोकांना अटक करण्यात आली.

आता कट्टर शिखांचा राग वाढला, ज्याचा फायदा भिंद्रनवाले यांनी घेतला. संयमींचा आवाज क्षीण होऊ लागला. भिंद्रनवालेच्या वाढत्या प्रभावामुळे अकाली दुरावले. दरम्यान, पंजाबचे डीआयजी एएस अटवाल यांची सुवर्ण मंदिराच्या पायऱ्यांवर हत्या करण्यात आली. ए.एस.अटवाल यांचा मृतदेह सुवर्ण मंदिराच्या पायऱ्यांवर तासनतास पडून होता आणि त्यांचा मृतदेह मंदिराच्या पायऱ्यांवरून काढण्याचे धाडस कोणी केले नाही. एएस अटवाल यांचा मृतदेह बाहेर काढण्यासाठी मुख्यमंत्री दरबारा सिंग यांना जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले यांच्याकडे विनवणी करावी लागली. या घटनेनंतर इंदिरा गांधींनी ग्यानी झैल सिंग यांच्याकडे सुवर्ण मंदिरात पोलिस पाठवण्याचा सल्ला मागितला. पण त्याने नकार दिला. त्यामुळे भिंद्रनवालेचे मनोबल वाढले. पंजाबमधील परिस्थिती स्फोटक बनत चालली होती. अकालीही रिंगणात उतरले. दोन महिन्यांत तीस हजार अटक करण्यात आली. अनंतपूर साहिबचा ठराव संमत करण्याची मागणी होती.

५ ऑक्टोबर १९८३ रोजी हिंदू प्रवाशांची निवडक हत्या करण्यात आली

दरम्यान, 5 ऑक्टोबर 1983 रोजी शीख अतिरेक्यांनी कपूरथलाहून जालंधरला जाणारी बस रोखली होती. बसमधील हिंदू प्रवाशांची निवडक हत्या करण्यात आली. या घटनेच्या दुसऱ्याच दिवशी इंदिरा गांधींनी दरबारा सिंग यांचे सरकार हटवले. पंजाबमध्ये राष्ट्रपती राजवट लागू करण्यात आली. सरकार हटवल्यानंतरही परिस्थिती बदललेली नाही. पंजाबमध्ये हिंसाचार, हत्या सुरूच होत्या. पण इंदिरा गांधी भिंद्रनवाले यांच्यावर कठोर कारवाई करू शकल्या नाहीत.

15 डिसेंबर 1983 रोजी भिंद्रनवाले यांनी आपल्या सशस्त्र साथीदारांसह सुवर्ण मंदिर ताब्यात घेतले. भिंद्रनवालेने सुवर्ण मंदिराचे अकाल तख्त ताब्यात घेतले. अकलतख्त म्हणजे अनंतकाळासाठी बनवलेले सिंहासन. येथून शीख धर्माचे फर्मान निघते. अकालतख्त ताब्यात घेण्यास विरोध झाला, पण भिंद्रनवाले यांनी त्याची पर्वा केली नाही. हिंसाचार आणि मारहाणीचा काळ सुरूच होता. हिंदूंनी पंजाब सोडावे अशी भिंद्रनवालेची इच्छा होती. दिल्ली सरकारला हे थेट आव्हान होते. दुसरीकडे इंदिरा गांधींच्या अडचणी वाढत होत्या. त्यालाही निर्णय घ्यायचा होता.

इंदिरा गांधींनी पंजाब लष्कराच्या ताब्यात दिला

इंदिरा गांधींनी अखेर 1 जून 1984 रोजी पंजाब लष्कराच्या ताब्यात दिला. कोड वर्डला ‘ऑपरेशन ब्लू स्टार’ असे नाव देण्यात आले. या ऑपरेशनचे नेतृत्व मेजर जनरल कुलदीप सिंग ब्रार यांच्याकडे सोपवण्यात आले. लष्कराच्या 9व्या तुकडीने सुवर्ण मंदिराच्या दिशेने आगेकूच केली होती. ३ जून रोजी पत्रकारांना अमृतसरमधून बाहेर काढण्यात आले. पाकिस्तानची सीमा सील करण्यात आली. मंदिर परिसरात राहणाऱ्या लोकांना बाहेर येण्यास सांगण्यात आले. असे आवाहन वेळोवेळी करण्यात आले. ५ जून रोजी सायंकाळी ७ वाजेपर्यंत केवळ १२९ लोक बाहेर आले. लोकांनी सांगितले की, भिंद्रनवालेचे लोक त्यांना बाहेर येण्यापासून रोखत आहेत.

५ जून १९८४ रोजी संध्याकाळी ७ वाजता लष्कराची कारवाई सुरू झाली. रात्रभर दोन्ही बाजूंनी गोळीबार सुरू होता. 6 जून रोजी पहाटे 5:20 वाजता अकालतख्तमध्ये लपलेल्या दहशतवाद्यांना हटवण्यासाठी रणगाडे तैनात करावे लागतील असे ठरले. कारवाईदरम्यान मौल्यवान कागदपत्रे आणि पुस्तकांच्या लायब्ररीला आग लागली. गोळीबारात अनेक गोळ्या हरमंदरसाहेबांच्या दिशेनेही गेल्या. अकलतख्तचेही मोठे नुकसान झाले.

दहशतवाद्यांसह 492 लोक मारले गेले

६ जून रोजी सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत गोळीबार सुरू होता. रात्री उशिरा जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले यांचा मृतदेह लष्कराला सापडला. 7 जून रोजी सकाळी ऑपरेशन ब्लू स्टार संपले. ऑपरेशन ब्लू स्टारमध्ये तीन लष्करी अधिकाऱ्यांसह एकूण 83 जवान शहीद झाले होते. याशिवाय २४८ जण जखमी झाले आहेत. दहशतवादी आणि इतरांच्या मृत्यूची संख्या ४९२ झाली आहे. या घटनेनंतर पंजाबमधील वातावरण तणावपूर्ण झाले होते. जेव्हा इंदिरा गांधींना संरक्षण राज्यमंत्री केपी सिंगदेव यांच्याकडून ऑपरेशनच्या यशाची माहिती मिळाली तेव्हा त्या म्हणाल्या, “अरे देवा, काय झाले? या लोकांनी मला सांगितले होते की इतके मृत्यू होणार नाहीत.