स्वस्तिक म्हणजे देवतांची शक्ती आणि मानवाची शुभकामना, या दोघांचे मिलन

कोणत्याही मंगल कार्याच्या प्रारंभी वरातीची मिरवणूक निघताना पुरोहित एक मंत्र म्हणत असतात. तो कानाला तर गोड लागतोच; शिवाय अर्थ समजला तर भावनेलाही गोड लागतो. हृदयाला आश्वासन आणि उल्हास देणारा असा तो मंत्र आहे

“स्वस्ति न इंद्रो वृद्धश्रवाः
स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः
स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः
स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु”

यातल्या प्रत्येक चरणाच्या प्रारंभी ‘स्वस्ति’ ही अक्षरे कानावर पडतात. हा शब्द ‘सु-अस्’ धातूपासून बनलेला आहे. ‘सु’ म्हणजे चांगले, कल्याण, मंगल आणि ‘अस्’ म्हणजे सत्ता, अस्तित्व स्वस्ति म्हणजे कल्याणाची सत्ता. कल्याण असो, असावे, आहेच, ही भावना. मंत्रद्रष्ट्या ऋषीने वरील मंत्रात हे कल्याण चार देवतांकडे प्रार्थिले आहे. एकट्या स्वतःसाठी नव्हे, तर समुदायासाठी आणि सर्वांसाठी. त्याचा अर्थ असा –

“महनीय कीर्तीचा इंद्र आम्हाला कल्याणप्रद होवो. विश्वाचे ज्ञान असलेला पूषा आम्हाला कल्याण देवो. अरिष्टनेमि तार्क्ष्य आमचे मंगल करो आणि बृहस्पति आमच्या ठिकाणी कल्याणाची प्रतिष्ठा करो!”

माणसाला नेहमीच स्वस्तिक्षेम राहावे आणि स्वस्तिक्षेम पहावे, असे वाटत असते. स्वस्तिभावनेत त्याला आपला आणि विश्वाचा विकास दिसतो. स्वस्तिभावनेत अंतःकरणाचे शतदळ उमलल्याचा साक्षात्कार घडतो. जिथे श्री, शोभा, सुसंवाद, प्रेम, उल्हास, जीवनातले सौंदर्य, व्यवहारातले सौहार्द आढळते, तिथे या स्वस्तिभावाची सत्ता असते.

या अव्यक्त, पण हृदयंगम अशा भावनेचे प्रतीक म्हणजे स्वस्तिक! स्वस्तिक हे अति प्राचीन मानवाने निर्माण केलेले सर्वांत पहिले धर्मप्रतीक असे समजतात. पाऊस पाडणारा इंद्र, मेघांचे संचालन करणारा वायू, प्रकाश आणि • उष्णता देणारा सूर्य, मानवाच्या भल्याबुऱ्या वर्तनावर आणि शुभाशुभ कर्मावर नजर ठेवणारा वरुण अथवा तत्सम दुसरा कोणी तरी देव, ही भूतधात्री वसुंधरा,

अशा अनेक देवतांचा स्वस्तिकात एकत्र समावेश झालेला आहे. देवतांची शक्ती आणि मानवाची शुभकामना, या दोहोंच्या संमीलित सामर्थ्यांचे ते प्रतीक आहे. एक उभी रेषा आणि तिच्यावर तेवढ्याच लांबीची दुसरी आडवी रेषा, अशी मुळातली त्याची आकृती होती. उभी रेषा ही ज्योतिर्लिंगाची प्रतिनिधी आहे. ज्योतिर्लिंग हे विश्वोत्पत्तीचे मूळ कारण. ते उभ्या रेषेने दर्शविले जाते. आडवी

रेषा ही सृष्टीचा विस्तार दर्शविते. ईश्वराने ही भूतसृष्टी निर्माण केली आणि सर्व देवतांनी आपापल्या शक्तीचे साह्य देऊन तिचा विस्तार केला, असा या मूल स्वस्तिकाचा भावार्थ आहे. हे मूळ स्वस्तिक, क्रॉसच्या रूपाने आजही ख्रिस्तधर्मीय लोकांच्या उपासनेत पहायला मिळते.

भगवान् येशूला क्रूसावर खिळवून त्याचा वध करण्यात आला आणि तेव्हापासून क्रॉस हे नवे धर्माचे प्रतीक निर्माण झाले, अशी सर्वमान्य समजूत आहे; पण ती खरी नव्हे. क्रॉसची उत्पत्ती येशूच्या वधस्तंभात नाही. येशूच्या पूर्वी हजारो वर्षे क्रॉस अस्तित्वात होता आणि जगाच्या कोनाकोपऱ्यापर्यंत पूजला जात होता. ख्रिस्तधर्म निर्माण होण्यापूर्वी इतर अनेक प्राचीन संस्कृतीत ‘क्रॉस’चे प्रतीक आढळून आले आहे.

मिसर देशाची संस्कृती ही एक प्राचीन संस्कृती मानली जाते. त्या संस्कृतीत ‘आइसिस्’ नावाची एक महान् देवता आहे. वैदिकांच्या अदितीप्रमाणे आणि सिंधुसंस्कृतीच्या महामायेप्रमाणे ती विश्वमाता आहे. या ‘आइसिस्’चे एक चित्र उपलब्ध झाले आहे. ती गाईच्या शिंगांचा मुकुट धारण करून उभी असून तिच्या डाव्या हाती यष्टी आणि उजव्या हाती क्रॉस धरलेला आहे. असीरियाची संस्कृती ही जगातली आणखी एक प्राचीन संस्कृती. हिलाच आपण असुर संस्कृती म्हणतो. त्याच्यामध्येही क्रॉसला धर्मप्रतीक म्हणून मान्यता आहे.

ब्रिटिश म्यूझियममध्ये असीरियन गॅलरी नावाचा एक विभाग आहे. त्या विभागात ‘सरसी राम्मानु’ नावाच्या एका प्राचीन राजाच्या पाषाणमूर्ती ठेवलेल्या आहेत. त्यांच्या मानेवर आणि वक्षःस्थलावर कोणते चिन्ह कोरलेले असेल, तर ते क्रॉसचे. भले लांबरुंद असे ते क्रॉस आहेत. रोमन कॅथॉलिक कोशात यांना ‘पैक्टोरल क्रॉस’ असे नाव दिलेले आहे.

क्रॉसाचेही दोन प्रकार आहेत. पहिला सरळ क्रॉस, यात उभ्या-आडव्या रेषा अथवा पट्टया समान लांबीच्या असतात. तो गणितातल्या अधिक चिन्हासारखा असतो. त्याला ग्रीकांचे प्रतीक मानतात. दुसऱ्या प्रकारच्या क्रॉसमध्येही दोन्ही पट्टचा समान लांबीच्याच असतात; पण त्या रोमन वर्णमालेतल्या X या अक्षराच्या आकारात म्हणजे तिरप्या जोडलेल्या असतात. याला ‘संत अँड्र्यूजचा क्रॉस’ असे म्हणतात. याच क्रॉसच्या चारी टोकांना भुजा फोडल्या की ते भारतीय स्वस्तिक बनते. असीरियन संस्कृतीत क्रॉस आणि स्वस्तिक अशा दोन्ही चिन्हांचा संयोग असलेले एक चित्र आहे. त्याची आकृती खालील चित्रात पाहावी. भारतीय संस्कृतीत स्वस्तिकाचा संबंध सूर्यनारायणाशी जोडलेला आहे. क्रॉसच्या चारी टोकांना पोटात घेऊन एक वर्तुळ काढले की ते थेट सूर्याचे प्रतीक बनते. आणखी एक गंमत आहे. उभ्या क्रॉसमध्ये तिरपा क्रॉस जडवला की त्याला आठ अग्रे निर्माण होतात. त्यावर आठ त्रिकोणी टोप्या बसविल्या की ते एक सुंदर अष्टदल कमल तयार होते. कमलाचा आणि सूर्याचा प्रकाश -प्रकाशक संबंध प्रसिद्धच आहे. तेव्हा हे अष्टदल हेही सूर्याचेच प्रतीक ठरते विष्णूच्या हातातले सुदर्शन चक्र ते हेच. विष्णु हा आदित्य आहे. प्राणिमात्राला जीवन देणारा सूर्यच पुढे विष्णुस्वरूप झाला आणि विश्वाच्या प्रतिपाळाचे कार्य त्याच्याकडे आले. सूर्याचे प्रतीक जे सुदर्शन, ते त्याच्या हाती सदैव फिरते ठेवून उपासकांनी त्याचे मूळ देवतेशी असलेले नाते कायम स्मरणात राहण्याची सोय करून ठेवली आहे.

स्वस्तिकाच्या चार भुजा म्हणजेच श्रीविष्णूचे चार हात, असा अर्थ निस्संदिग्धपणे निघू शकतो. स्वस्तिकाचा मध्यबिंदू हे नारायणाचे नाभिकमल म्हणजे सृष्टिकर्त्या ब्रह्मदेवाचे स्थान. त्यावरून स्वस्तिक हे सर्जनात्मक आहे, हे सूचित होते. क्रॉसमधल्या आडव्या रेषेची दोन्ही टोके उभी वळविली की तोच त्रिशूल बनतो. लगेच ते शिवाचे आयुध होते. शिवाला ‘शूली’ असे नावच आहे. शिव हा सृष्टीचा संहारकर्ता आहे. त्यामुळे स्वस्तिकाच्या त्रिशूलात्मक आकृतीने विश्वाचा संहारही सूचित होतो.

अशा प्रकारे सृष्टी-स्थिति-प्रलय, अशा विश्वाच्या तिन्ही अवस्था एका स्वस्तिकाच्या भिन्न भिन्न आकृतींनी दिग्दर्शित होतात. भविष्यपुराणात सुदर्शन आणि त्रिशूल ही दोन्ही सूर्याच्याच तेजातून निर्माणझाली, असे सांगितलेले आहे. प्रत्येक देवतेचे विशिष्ट आसन ठरलेले असते. कोणाचे त्रिकोणी, कोणाचे पंचकोनी, कोणाचे अष्टकोनी, तर कोणाचे चतुष्कोनी. पैकी चतुष्कोन स्वस्तिक आहे आणि पवित्र भूमीवर चुन्याने अथवा रांगोळीने त्याची आकृती काढताच भगवान् सूर्य त्यावर आसनस्थ होतो अशी पूर्वापार श्रद्धा आहे.

कित्येक लोक स्वस्तिक हे गणपतीचे प्रतीक मानतात. अशा वेळी ते खरे कोणाचे, सूर्याचे की गणपतीचे, असा संदेह निर्माण होणे शक्य आहे. पण गणपती हेच मुळी सूर्याचे प्रतीक असल्यामुळे स्वस्तिकाचे स्वामित्व त्याच्याकडेही द्यायला काही हरकत नाही. अथर्वशीर्षात गणपतीला ‘त्वं विष्णुस्त्वं सूर्यः’ असे उघड उघड निर्देशिले आहे. पूर्व क्षितिजावरचे आरक्त सूर्यमंडळ हेच गजमुख होय. सूर्याभोवतीच्या क्रकचावरणातून वर उफाळणारे लक्षावधी मैल लांबीचे तेजःशृंग, तीच गणपतीची सोंड. हे सर्व जग तुझ्यापासून उत्पन्न होते, ही अथर्वशीर्षातली पंक्ती, सूर्यालाच यथार्थत्वाने लागू होते. तेव्हा स्वस्तिकाचा संबंध गणपतीशी जुळविला तरी तो सूर्यापासून तुटत नाही.

स्वस्तिकाचे दोन प्रकार आहेत. डावे आणि उजवे. ज्याच्या दक्षिण टोकाची भुजा डावीकडे वळते आणि त्याच पद्धतीने इतर तीनही भुजा वळत जातात, ते डावे आणि याच्या उलट म्हणजे दक्षिण टोकाची भुजा उजवीकडे वळणारे आणि इतर तीनही भुजांना तशीच गती देणारे ते उजवे. डावे स्वस्तिक हे कालीचे द्योतक असून नारीतत्त्वाचे प्रतीक आहे. उजवे स्वस्तिक गणेशाचे चिन्ह असून नरतत्त्वाचे प्रतीक मानतात. दोनही प्रकारची स्वस्तिके जगाच्या सर्व भागात आढळतात आणि निरनिराळे पण शुभ असेच भाव दर्शवितात. आपल्या महाराष्ट्रात आणि कोकणात डावे स्वस्तिक रूढ आहे. हे प्रदक्षिणामार्गाला धरून आहे. प्रदक्षिणा करीत असताना आपण डाव्या हाताने निघतो आणि उजव्या हाताकडे येतो. म्हणजे प्रदक्षिणा करीत असताना जिला प्रदक्षिणा करावयाची ती देवता नेहमी उजव्या हाताला रहाते. यालाच ‘उजवी घालणे’ अशी संज्ञा आहे.

एखाद्या चिन्हाला अथवा प्रतीकाला जेव्हा तत्त्वज्ञानाचा आधार मिळतो, तेव्हा ते प्रतीक संस्कृतीच्या प्रवाहात अढळपद मिळवून बसते. स्वस्तिकाचे तत्त्वज्ञानात्मक रहस्य ‘सिद्धान्तसार’ नावाच्या ग्रंथात पुढीलप्रमाणे सांगितले आहे.

स्वस्तिकाचा मध्यबिंदू हा विश्वाचा गर्भाशय आहे. याचेच नाव सत्. हा मध्यबिंदू जेव्हा रेषांत विस्तार पावतो आणि त्याचा जो व्यास बनतो ते लिंगरूप तत्त्व होय. हे महायोनीत उत्सोभ निर्माण करते आणि उत्पत्तीला प्रेरणा देते. जेव्हा यातल्या रेषा शूलाचा आकार घेतात, तेव्हा जड आणि चेतन अशा अगदी भिन्न तत्त्वांचे अद्भुत मिश्रण होते आणि त्यातून नामरूपात्मक विश्व उदय पावते.

दुसरी उपपत्ती वेगळ्या प्रकारे मांडलेली असली, तरी तीही स्वस्तिकाचा विश्वोत्पत्तीशीच संबंध दाखविते. वैदिक परिभाषेत देश आणि काल हे दोन महान् यक्ष आहेत. या दोहोंच्या शक्ती विश्वात प्रथम एकमेकींशी टक्कर घेतात, संघर्ष करतात आणि शेवटी वैरापेक्षा प्रेम बरे, असे मानून परस्पर हातमिळवणी करतात. ही दोन तत्त्वे जिथे मीलनयोग साधतात, तो स्वस्तिकाचा धारणबिंदू होय. या बिंदूचे नाव ‘आभु’ म्हणजे अमूर्त सत्तत्त्व आणि त्याच्या भुजा म्हणजे ‘अभ्व’ अर्थात्, असत् म्हणजेच नावरूपांनी खचून भरलेले जग. हे सारे विश्व म्हणजे स्वस्तिकाचाच प्रकाश आहे. स्वस्तिकाचा विपर्यास झाला, म्हणजे विश्वाची विघटना व्हायला वेळ लागत नाही. शंकराच्या हातातल्या त्रिशूलाच्या आकृतीत स्वस्तिकाचे विघटनच सूचित केलेले आहे. स्वस्तिक हे विश्वाच्या इमारतीच्या पायाचा दगड आहे, अशी जी लोकमानसात युगानुयुगे श्रद्धा वावरते, तिचाच विकास करून संस्कृतीच्या प्रणेत्यांनी स्वस्तिकाची तत्त्वज्ञानाच्या परिभाषेत मांडणी केली, असे म्हणता येते.

म्हणूनच ते विवाहप्रसंगी अंतरपाटावर कुंकुमाने रेखाटतात. जन्माचे जिवलग होण्यासाठी समोरासमोर उभे राहिलेल्या वधूवरांनी त्या मंगल क्षणी स्वस्तिकावर दृष्टी आणि ध्यान जडवायचे असते. काही ठिकाणी, जन्मलेल्या अर्भकाला सठीच्या दिवशी स्वस्तिक रेखलेल्या वस्त्रावर निजवतात. त्याचा हेतू जीवनात त्या जीवाला स्वस्तिक्षेम लाभावे हाच असतो. वियोग झालेल्या प्रियजनांचा पुनश्च संयोग व्हावा म्हणूनही स्वस्तिकाची पूजा करण्याची चाल आहे. स्वस्तिक हे शांती, समृद्धी आणि मंगल यांचे प्रतीक असल्यामुळे कित्येक सुवासिनी चातुर्मासात स्वस्तिकव्रत करतात. व्रतात रोज स्वस्तिक काढून त्याची पूजा करायची असते. चातुर्मासात देवघरात देवापुढे स्वस्तिक आणि अष्टदळ यांची रांगोळी काढणाऱ्या स्त्रीला वैधव्याचे भय उरत नाही, असे पद्मपुराणात सांगितले आहे.

हिंदूंप्रमाणेच बौद्ध आणि जैन यांनीसुद्धा स्वस्तिक हे पूज्य मानलेले आहे. बौद्धांनी स्वस्तिकापासून पाने आणि फुले यांची उत्पत्ती कल्पिली आहे. बौद्धांच्या उपासनेत स्वस्तिकाची अनेक रूपे आढळून येतात. बौद्धधर्माचा पालव धरून हे मलाया, जावा, चीनपर्यंत जाऊन पोचले आहे. चीनमधील मंदिरे, धवळारे आणि धर्मग्रंथ यावर स्वस्तिकाच्या आकृती काढलेल्या असतात. बौद्धमंदिरातून प्रकाशाची पखरण करणाऱ्या दिव्यावरही ते आरूढ होऊन बसले आहे. जैन लोक शेजारी दाखविलेल्या आकृतीप्रमाणे स्वस्तिक काढतात, असे श्री. एन्थोवेन आपल्या “The Folklore of Bombay’ या ग्रंथांत सांगतात. या आकृतीचे त्यांनी दिलेले विवरण असे आहे याची चार पुढे आलेली आग्रे देव, मनुष्य, तिर्यक् (मानुषेतर जीव) आणि नरकी, अशा चतुर्विध जीवात्म्यांचे निदर्शन करतात. आकृतीच्या वरच्या बाजूस ओळीने असलेले तीन बिंदू हे ज्ञान, दर्शन, चरित, ह्या तीन रत्नांचे निदर्शक होत आणि त्यांच्या मस्तकावरचा बिंदुयुक्त अर्धचंद्र म्हणजे मुक्ती.

जैन लोक जेव्हा एखाद्या देवाचे दर्शन घेतात, तेव्हा देवापुढे स्वस्तिक काढून त्यावर दक्षिणा ठेवतात, जैन स्त्रियांना तर स्वस्तिक चिन्ह इतके प्रिय आहे की, देवदर्शनासाठी जाताना ज्या पिशवीतून त्या तांदूळ वगैरे नेतात, तिच्यावरही कशिद्याने स्वस्तिकाची आकृती काढलेली असते.

भारतीय शिल्पकलेतही स्वस्तिकाने गौरवाचे स्थान मिळविले आहे. या देशातली कित्येक मंदिरे स्वस्तिकाच्या आकारातच उभी झाली आहेत. याचे सर्वात मोठे उदाहरण म्हणजे पुरीतले जगन्नाथाचे मंदिर. त्याचा अंतर्भाग स्वस्तिकाकृती निर्मिलेला आहे. काशीतले एक मंदिरही तशाच आकाराचे आहे. उत्पत्तीशी संबंध असलेल्या या स्वस्तिकाला प्राचीन काळच्या कोण्या मानववंशाने मृत्यूचीही सोबत करायला लावले आहे. श्री. इरावती कर्वे लिहितात –

‘महाराष्ट्राच्या दक्षिणेस गेल्या काही वर्षांच्या उत्खननात द्रविडांची एका विशिष्ट तऱ्हेची धडगी सापडली आहेत. मोठमोठे शिलापट्ट स्वस्तिकाकार एकमेकांशी जोडून एक पेटी तयार करून त्यात मृताचे अवशेष ठेवलेले आढळतात.’

भारतातच नव्हे, तर रोममधील मृतांना पुरण्याच्या भुयारातही ते गवसले आहे. ते पापीला आढळते, तसेच पाश्चात्त्य देशातल्या काही मंदिरांवरही झळकते. स्वस्तिकाचा प्राचीन काळापासूनच सार्वभौम अधिकार आहे. मानवाने निर्माण केलेले ते अर्थपूर्ण असे धर्माचे आदिप्रतीक आहे, असेही म्हणायला हरकत नाही. मिसर, असीरिया, युरोप, या देशांच्या संस्कृतीत त्याला सर्जन-सामर्थ्याचे प्रतीक मानलेले आहे. भारत, चीन इत्यादी पौर्वात्य देशांनी त्याच्या सर्वसामर्थ्याला शाश्वत जीवन आणि शाश्वत मंगल, यांची जोड दिलेली आहे. अमेरिकेच्या संस्कृतीत ते ताप-शाप-मुक्तीचे चिन्ह बनले आहे.

स्वस्तिकाची प्रतिष्ठा ही अशी विश्वव्यापक आहे.